جمعیت جهان با سرعت زیادی به سمت سالمندی در حال حرکت است. پدیده سالمندی یک فرایند طبیعی است که در اثر تغییرات تدریجی در فعالیت سوخت و سازی اندامها و ناتوانی ظرفیت بازسازی در سلولها اتفاق میافتد [1]. بر اساس تعریف جمعیت شناسان، سالمندی دورهای از زندگی است که از حدود سنین 60 تا 65 سالگی شروع میشود. در برخی کشورها سن 65 سالگی و در برخی دیگر سن 6۰ سالگی به عنوان سن سالمندی در نظر گرفته میشود [2]. تخمین زده شده است که جمعیت سالمندان جهان تا سال 2050 میلادی با رشد 3.5 برابری مواجه خواهد شد [3]. کشور ایران نیز با ازدیاد جمعیت سالمندان مواجه است. با استناد به آخرین سرشماری در سال 1395، 9.2% از مردم ایران بالای 65 سال هستند [2] و پیشبینی شده است که این میزان در سال 1429 به حدود 24% برسد [4]. نگرانی عمده رشد جمعیت سالمندان، افزایش شیوع بیماریهای مزمن و بسیاری از ناتوانیها است، شرایطی که با فرآیند کهولت سن همراه است و نیازمند توجه بیشتری است؛ بنابراین و با توجه به افزایش جمعیت سالمندان، پرداختن به سلامت و کیفیت زندگی سالمندان از لحاظ ابعاد جسمانی، روانی و اجتماعی به عنوان نیاز این افراد از اهمیت بالایی برخوردار است. امروزه یکی از مشکلات مورد توجه در زمینه سلامت سالمندان، سندرمهای مرتبط با سالمندی است. این سندرمها نشاندهنده برخی ویژگیها هستند که در این افراد شیوع بالایی دارند ولی بهعنوان بیماری در نظر گرفته نمیشوند [5]. یکی از شایعترین و مهمترین سندرمهای مرتبط با افزایش سن که نقش عمدهای در کیفیت زندگی و وضعیت سلامت افراد سالمند دارد، سندرم فرتوتی[1] است. در بررسیهای انجام شده میزان شیوع آن در سالمندان جوامع مختلف بین 7 تا 26% برآورد شده است. این سندروم در واقع بیماری نیست بلکه ترکیب پیچیدهای از فرایند طبیعی پیری و مشکلات گوناگون مرتبط با سلامتی (ضعف، خستگی، کاهش انرژی، کاهش فعالیت بدنی و کاهش وزن) است، که منجر به افزایش احتمال افتادن و محدودیت حرکتی، کاهش توانایی انجام کارهای روزمره و حتی تعاملات اجتماعی در افراد سالمند میشود [6]. اگر چه ممکن است این سندرم به عنوان بخشی از روند طبیعی پیری تلقی شود ولی در حقیقت قابل شناسایی، پیشگیری و درمان است. تشخیص زودهنگام و شناسایی علل و عوامل مؤثر بر آن، نه تنها میتواند امکان مداخله مناسب را جهت پیشگیری و یا به تأخیر انداختن سندرم فراهم نماید، بلکه فرایند مدیریت و درمان آن را نیز بهبود میبخشد؛ بنابراین و با توجه به مطالب بیان شده، در پژوهش حاضر به بررسی توانایی آزمونهای عملکرد حرکتی در پیشبینی فرتوتی و اختلالات مرتبط در مردان سالمند پرداخته شد.
روش بررسی
پژوهش حاضر یک پژوهش مشاهدهای مقطعی بود که در مهرماه 1402 انجام شد. جامعه آماری پژوهش حاضر کلیه سالمندان مرد بالای 65 سال شهر کرمان بود، که از بین آنها تعداد 100 نفر مرد سالمند به روش نمونهگیری در دسترس انتخاب شدند. داشتن سن بالای 65 سال، توانایی صحبت کردن به زبان فارسی، نداشتن مشکلات فرتوتی حاد، عدم ابتلا به ناشنوایی، نابینایی، سرطان و بیماریهای ناتوانکننده مثل نارسایی شدید قلبی یا سکتههای مغزی، عدم استفاده از وسایل کمک حرکتی، عدم ابتلا به اختلالات شناختی و روانپزشکی شدید و همچنین داشتن رضایت برای شرکت در مطالعه بود به عنوان معیارهای ورود به مطالعه در نظر گرفته شد. همچنین عدم پاسخگویی به سؤالات در طول مصاحبه، عدم تمایل به همکاری در هر مرحله از اجرای پژوهش، ناتوانی در اجرای آزمونهای عملکردی در پژوهش به عنوان معیارهای خروج از مطالعه در نظر گرفته شد. همه شرکتکنندگان پیش از اجرای پژوهش، پرسشنامه اطلاعات فردی و پزشکی و همچنین رضایتنامه شرکت داوطلبانه در پژوهش را تکمیل کردند و در یک جلسه توجیهی، روش کار و طریقه اجرای صحیح آزمونها برای آنها توضیح داده شد. سپس در روز آزمون ابتدا از آزمودنیها خواسته شد پرسشنامه شاخص آسیبپذیری تیلبرگ (TFI)[2] و پرسشنامه بینالمللی فعالیت بدنی (IPAQ)[3] را تکمیل نمایند و در ادامه آزمونهای عملکرد حرکتی شامل زمان برخاستن و راه رفتن (TUG)، «نشستن و برخاستن»، «جلو بازو» و «آزمون لکلک»[4] از آنها گرفته شد. طراحی نسخه اصلی و روایی اولیه TFI توسط گوبنز[5] و همکاران در سال ٢٠١٠ انجام شده است [7] و از دو قسمت تشکیل شده است. این آزمون به عنوان استاندارد طلایی یا متغیر هدف در پژوهش حاضر «شاخص فرتوتی» در نظر گرفته شد. قسمت اول شامل ١٠ سؤال درباره تعیینکنندههای آسیبپذیری از جمله سن، جنس، میزان تحصیلات، میزان درآمد، وضعیت تأهل، وقایع ناگوار سال گذشته، بیماریهای همراه، رضایت از محیط زندگی و سبک زندگی است. در قسمت دوم اجزای اصلی آسیبپذیری سنجیده میشود و شامل ١٥ سؤال در سه حیطه بدنی، روانی و اجتماعی است. بیشتر سؤالات (١١ سؤال) با دو گزینه (بلی و خیر) جواب داده میشود و چهار سؤال با جواب سه گزینهای (بلی، خیر و بعضی اوقات) تکمیل میشود. به همه سؤالات امتیاز صفر یا یک داده میشود. جهت بررسی سلامتی جسمی، افراد از نظر سلامت و عملکرد بدنی، کاهش ناخواسته وزن، مشکل در راه رفتن، مشکل در حفظ تعادل، ضعف شنوایی، ضعف بینایی، کاهش یا نبود قدرت در دستها و خستگی بدنی بررسی شدند. جهت بررسی سلامتی روانی، افراد از نظر شناخت، افسردگی، علائم عصبی و برآمدن از عهده مشکلات، بررسی شدند. جهت بررسی سلامت اجتماعی، افراد از نظر تنها زندگی کردن، ارتباطات اجتماعی و حمایتهای اجتماعی بررسی شدند. امتیازبندی این شاخص از صفر تا ١٥ بوده و نقطه برش[6] این شاخص، پنج در نظر گرفته میشود. نمره پنج و بالاتر از آن، آسیبپذیر محسوب خواهد شد. ضریب آلفای کرونباخ نسخه فارسی TFI، ٨٠٧/٠ گزارش شده است و همچنین روایی آن که با استفاده از روش تحلیل عاملی وجود سه حیطه بدنی، روانی و اجتماعی را نشان میدهد، تأیید شده است [8]. در این پژوهش از فرم بلند پرسشنامه استاندارد IPAQ که میزان فعالیت بدنی را میسنجد استفاده شد. این پرسشنامه شامل چهار خرده مقیاس تحت عنوان فعالیت جسمانی در اوقات فراغت (6 سؤال)، فعالیت جسمانی وابسته به شغل (7سؤال)، فعالیت جسمانی مرتبط با کار در منزل (6 سؤال) و فعالیت جسمانی مرتبط با رفت و آمد (6 سؤال) است. همسانی درونی این ابزار با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ، 0.8 گزارش شده است [9]. آزمون TUG قدرت عضلات پا، تعادل پویا و چابکی سالمندان را ارزیابی میکند. مراحل انجام آزمون به شرح زیر است: 1) بلندشدن از روی صندلی، 2) طی کردن مسیر سه متری مشخص شده، 3) چرخیدن دور مانع، 4) برگشت مسیر سه متری در مرحله دوم، 5) چرخیدن دور صندلی به صورتی که پشت آزمودنی به صندلی باشد و 6) نشستن روی صندلی. در پژوهش حاضر از آزمودنیها خواسته شد در سریعترین زمان ممکن و بدون دویدن این آزمون را اجرا کنند. این آزمون سه مرتبه و با فاصله استراحت سه دقیقهای بین هر بار اجرای آزمون، انجام شد. بهترین مدت زمانی که آزمودنی میتوانست این آزمون را اجرا کند، به عنوان امتیاز وی محسوب میشد [10] (شکل 1-الف). هدف آزمون «نشستن و برخاستن» (Chair Stand) اندازهگیری قدرت پایین تنه است که نقش مهمی در انجام فعالیتهای روزانه از جمله بالارفتن از پله، راه رفتن، حفظ تعادل و بلند شدن از روی صندلی و پیاده شدن از ماشین را دارد. برای اجرای این آزمون لازم است یک صندلی بدون دسته را به دیوار تکیه داد تا از حرکت آن جلوگیری شود. سپس آزمودنی در وسط صندلی مینشیند، کمر صاف و دستها را بهصورت ضربدر روی شانهها قرار میدهد، کف پاها صاف روی زمین قرار میگیرد. با فرمان «رو» آزمودنی میایستد و مجدداً مینشیند. این حرکت به مدت 30 ثانیه تکرار میشود. مجموع حرکات انجامشده در زمان 30 ثانیه به عنوان امتیاز افراد ثبت میگردد [11] (شکل 1-ب). آزمون «جلو بازو» (Arm Curl) یک آزمون عملکردی برای ارزیابی قدرت بالاتنه است که در انجام بسیاری از فعالیتهای روزمره و کارهای خانه برای سالمندان مانند حمل وسایل مختلف اهمیت زیادی دارد. اجرای آزمون به این صورت است که تعداد دفعاتی که فرد میتواند حرکت «جلو بازو» با دمبل (2.3 کیلوگرم) در مدت زمان 30 ثانیه انجام دهد شمارش میشود. در این آزمون، آزمودنی روی صندلی نشسته و با دست برتر خود در حالی که آرنج صاف و کشیده است دمبل را کنار صندلی نگه میدارد (کف دست رو به جلو). سپس دست خود را به سمت بالا حرکت داده و خم شدن آرنج را در دامنه حرکتی کامل انجام میدهد [12] (شکل 1-ج). «آزمون لکلک» (Stork Stand) شاخص معتبری برای اندازهگیری احتمال افتادن و توانایی بالارفتن از پله است، و تعادل ایستای سالمندان را بررسی میکند.برای اجرای این آزمون، آزمودنی بدون کفش و جوراب، دستها را روی کمر قرار میدهد و یک پا را بالا میآورد و کف پا را زیر زانوی پای مقابل قرار میدهد. مدت زمانی که فرد میتواند در این وضعیت، تعادل خود را حفظ کند برای او اندازهگیری میشود. این آزمون برای هر دو پا تا حداکثر 60 ثانیه با چشمان باز و بسته انجام میشود. آزمودنیها سه بار آزمون را انجام داده و بهترین اجرا به عنوان امتیاز فرد ثبت میشود. برای جلوگیری از خستگی آزمودنیها پس از هر آزمون یک دقیقه استراحت در نظر گرفته میشود [13] (شکل 1-د).
ملاحظات اخلاقی
تمامی اصول اخلاقی در این پژوهش در نظر گرفته شده است. شرکتکنندگان در جریان هدف پژوهش و مراحل اجرای آن قرار گرفتند. آنها همچنین از محرمانه بودن اطلاعات خود اطمینان داشتند و میتوانستند هر زمان که بخواهند مطالعه را ترک کنند و در صورت تمایل، نتایج پژوهش در اختیار آنها قرار گرفت. اصولبیانیه هلسینکی در این مطالعه رعایت شد.
تجزیه و تحلیل آماری
پس از جمعآوری اطلاعات تحقیق، دادههای مربوط به ویژگیهای دموگرافیک آزمودنیها و متغیرهای تحقیق در دو بخش آمار توصیفی و استنباطی با استفاده از نرمافزار SPSS نسخه ۲۶ مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. به منظور بررسی طبیعی بودن توزیع دادهها از آزمون شاپیرو ویلک استفاده شد. پس از بررسی طبیعی بودن دادهها از آزمون رگرسیون لجستیک استفاده شد. همچنین حساسیت، ویژگی و نقطه برش آزمونها بهوسیله منحنی مشخصه عملکرد گیرنده (ROC)[7] و سطح زیر منحنی (AUC)[8] مورد ارزیابی قرار گرفت.
یافتهها
میانگین و انحراف معیار اطلاعات دموگرافیک مربوط به سن، قد، وزن و BMI آزمودنیهای پژوهش و همچنین نمرات آزمونهای عملکرد حرکتی و IPAQ به تفکیک شاخص فرتوتی در جدول 1 نشان داده شده است. حساسیت، ویژگی و نقطه برش آزمونها به وسیله منحنی ROC مورد ارزیابی قرار گرفت. سطح زیر منحنی در آزمونهای TUG، «نشستن و برخاستن»، «جلو بازو»، «آزمون لکلک» و IPAQ به ترتیب برابر با 0.825، 0.787، 0.679، 0.818 و 0.734 است. این اعداد نشاندهنده عملکرد مطلوب این آزمونها است. در نهایت نقاط برش 8.50، 10، 14، 15.50 و 320.91 به ترتیب برای آزمونهای TUG، «نشستن و برخاستن»، «جلو بازو»، «آزمون لکلک» و IPAQ به دست آمد. به عبارتی سالمندان مرد با زمان آزمون TUG بیشتر از 8.50 ثانیه، «نشستن و برخاستن» کمتر از 10، «جلو بازو» کمتر از 14، زمان «آزمون لکلک» کمتر از 15.50 ثانیه و امتیاز آزمون IPAQ کمتر از 320.91، مستعد فرتوتی هستند. بررسی توانایی آزمون های عملکردی و IPAQ در پیشبینی فرتوتی سالمندان نشان داد که به ترتیب TUG، «نشستن و برخاستن»، «جلو بازو»، «آزمون لکلک» و IPAQ، 80%، 78%، 66%، 76% و 70% افراد به درستی و با استفاده از مدل کامل (بلوک یک) طبقهبندی شدهاند طبق نتایج برای 100 نفر سالمند، خطای طبقهبندی برای TUG، «نشستن و برخاستن»، «جلو بازو»، «آزمون لکلک» و IPAQ به ترتیب در تنها 20، 22، 34، 24 و 30 مورد وجود داشت. بنابراین حساسیت و ویژگی به ترتیب برای TUG 87.8% و 72.5%، برای آزمون «نشستن و برخاستن» 57.1% و 98%، برای آزمون «جلو بازو» 57.1% و 74.5%، برای «آزمون لکلک» 79.6% و 72.5% و برای پرسشنامه IPAQ 73.5% و 66.7% بود (جدول 2). آزمون رگرسیون لجستیک برای بررسی توانایی آزمون آزمونهای عملکرد حرکتی و IPAQ در پیشبینی فرتوتی و اختلالات مرتبط با سالمندان انجام شد. مدل کلی از نظر آماری معنیدار بود و نشان داده شد که متغیرهای مستقل (آزمونها) بر متغیر وابسته (فرتوتی سالمندان) اثر دارد. همچنین آزمون TUG، «نشستن و برخاستن»، «جلو بازو»، «آزمون لکلک» و IPAQ به ترتیب 47.9%، 39.5%، 10.2%، 39.7% و 24.3% از تغییرات متغیر وابسته رگرسیون لجستیک را تبیین میکند (جدول 3).
بحث و نتیجهگیری
مطالعه حاضر با هدف بررسی توانایی آزمونهای عملکرد حرکتی در پیشبینی فرتوتی مردان سالمند انجام گرفت. پژوهشگران نشان دادهاند که آزمونهای عملکرد حرکتی مانند TUG بهعنوان یک ابزار غربالگری برای طبقهبندی فرتوتی و عملکرد بدنی پایین از اعتبار بالایی برخوردار هستند [14]. همچنین آزمون «نشستن و برخاستن» بهعنوان یک معیار معتبر برای عملکرد فیزیکی و قدرت عضلانی در تشخیص سارکوپنیا (کمماهیچگی) مورد استفاده قرار میگیرد [15]. علاوه بر این نشان داده شده است که اگرچه آزمونهای میدانی متعددی برای اندازهگیری قدرت عضلانی سالمندان در یک محیط بالینی ممکن است مطلوب باشد، تنها آزمونهای «نشستن و برخاستن» (برای ارزیابی قدرت پایینتنه) و جلوبازو(برای ارزیابی قدرت بالاتنه) معتبر هستند [16]. سانتوس[9] و همکاران در پژوهشی نشان دادند که عملکرد ضعیف در آزمونهای «نشستن و برخاستن» و «برداشتن قلم»[10] با سندرم فرتوتی همراه بود و قادر به پیشبینی فرتوتی در افراد مسن هستند [17]. نتایج مطالعه حاضر نشان داد که آزمون TUG برای تشخیص فرتوتی سالمندان مفید است و 47.9% از تغییرات فرتوتی سالمندان توسط این آزمون تبیین میشود. نقطه برش این آزمون 8.50 به دست آمد. به عبارتی سالمندانی که زمان آزمون TUG آنها بیشتر از 8.50 ثانیه بود، مستعد فرتوتی هستند. مطالعات مختلفی برای غربالگری آزمون TUG در سالمندان انجام شده است [20-18]. استفاده از آزمون TUG به عنوان یک ابزار غربالگری اولیه برای بررسی میزان تحرک و ضعف جسمانی توسط بسیاری از جوامع با استفاده از تجربیات بالینی و شواهد علمی مورد حمایت قرار گرفته است [18]. دیگر نتایج مطالعه حاضر نشان داد که آزمون «نشستن و برخاستن» برای تشخیص فرتوتی سالمندان مفید است و 39.5% از تغییرات فرتوتی سالمندان توسط این آزمون تبیین میشود. نقطه برش این آزمون 10 به دست آمد. به عبارتی سالمندان مردی که امتیاز آزمون آنها کمتر از 10 بود، مستعد فرتوتی هستند. در این راستا و همخوان با مطالعه حاضر، ریو[11] و همکاران [15]، کیم[12] همکاران [21] و ماکیزاکو[13] و همکاران [22] نتایج مشابهی را گزارش کردهاند. نتایج پژوهش حاضر نشان داد که آزمون «جلو بازو» برای تشخیص فرتوتی سالمندان مفید است و 10.2% از تغییرات فرتوتی سالمندان توسط این آزمون تبیین میشود. نقطه برش این آزمون 14 به دست آمد. به عبارتی سالمندان مردی که امتیاز آزمون آنها کمتر از 14 بود، مستعد فرتوتی هستند. این یافته با پژوهش لیما[14] و همکاران [12] و جیونگ[15] [23] همراستا است. دیگر نتایج مطالعه حاضر نشان داد که «آزمون لکلک» بر فرتوتی سالمندان اثر دارد و 23.6% از تغییرات فرتوتی سالمندان توسط این آزمون تبیین میشود. نقطه برش این آزمون 15.50 به دست آمد. به عبارتی سالمندان مردی که زمان آزمون آنها کمتر از 15.50 ثانیه باشد، مستعد فرتوتی هستند. همراستا با پژوهش حاضر، مارتینز رامیرز[16] و همکاران در پژوهشی نشان دادند که استفاده از «آزمون لکلک» دادههای معنیداری را برای تمایز بین سالمندان سالم، پیشفرتوت و فرتوت فراهم میکند [24]. به طور کلی این آزمون برای نظارت بر توسعه توانایی فرد برای حفظ حالت تعادل در یک موقعیت ایستا استفاده میشود. همچنان که پانتا[17] و همکاران نشان داد که آزمون تعادل ایستای فلامینگو[18] و «آزمون لکلک» به عنوان ابزارهای بالینی برای اندازهگیری تعادل ایستا، ارتباط بالایی با یکدیگر دارند. مزیت این آزمون این است که نیازی به تجهیزات ندارد، راه اندازی و انجام آن ساده است و تقریباً در همه جا قابل انجام است [25]. در مطالعه حاضر امتیاز IPAQ بر فرتوتی سالمندان اثر داشت و 24.3% از تغییرات فرتوتی آنها توسط نمرات IPAQ تبیین شد. نقطه برش این آزمون 320.91 به دست آمد. به عبارتی سالمندان مردی که امتیاز آزمون IPAQ آنها کمتر از 320.91 باشد، مستعد فرتوتی هستند. جانگ و همکاران در پژوهشی به مقایسه بین نسخه کرهای مقیاس فعالیت بدنی سالمندان و فرم کوتاه IPAQ در ارزیابی ویژگیهای فرتوتی پرداختند. نتایج آنها نشان داد که سطح فعالیت بدنی اندازهگیری شده با استفاده از هر دو شیوه، همبستگی متوسطی با هم دارند [20]. داسیلوا و همکاران نشان دادند که سطح فعالیت بدنی پایین همراه با زمان بیش از حد صرف شده در رفتارهای بیتحرک با فرتوتی همراه است [26]. به طور کلی نتایج پژوهش حاضر نشان دهنده قابلیت آزمونهای TUG، «نشستن و برخاستن»، «جلوبازو»، «آزمون لکلک» و پرسشنامه IPAQ برای پیشبینی فرتوتی سالمندان مرد بود؛ بنابراین استفاده از این آزمونها به عنوان ابزارهایی برای غربالگری فرتوتی سالمندان مرد پیشنهاد میشود.یافتههای این مطالعه نشان میدهد که تشخیص زودهنگام سندروم فرتوتی در سالمندان میتواند در محیطهای بالینی امکانپذیر باشد و مداخلات بعدی برای اصلاح این سندروم میتواند قبل از وقوع آسیبهای بیشتر تجویز شود. از محدودیتهای پژوهش حاضر میتوان به این مورد اشاره کرد که این مطالعه فقط در میان سالمندان مرد با دامنه سنی 60 تا 70 سال شهر کرمان انجام شده است؛ بنابراین تعمیم نتایج این مطالعه به سالمندان با سنین و جنسیت دیگر، دشوار خواهد بود. بر این اساس برای کاوش و شفافسازی بیشتر به تحقیقات عمیقتری نیاز است.
تشکر و قدردانی
این مقاله منتج از یافتههای پایاننامه نویسنده اول مصوب دانشگاه ولیعصر(عج) رفسنجان است که به تأیید کمیته اخلاق در پژوهش این دانشگاه با کد IR.RUMS.REC.1400.263 رسیده است. نویسندگان بر خود لازم میدانند که از شرکتکنندگان در این مطالعه تشکر نمایند. همچنین بدینوسیله از تمامی کسانی که در این پژوهش ما را یاری کردند تقدیر و تشکر میشود.
همه نویسندگان در ایدهپردازی و انجام طرح، همچنین نگارش اولیه مقاله یا بازنگری آن سهیم بودهاند و همه با تأیید نهایی مقاله حاضر مسئولیت دقت و صحت مطالب مندرج در آن را میپذیرند.
منابع مالی
در این پژوهش از هیچ ارگانی کمک مالی دریافت نگردید.
Rangavar M, Kazemi A, Hosseinzadeh M, Kerendi H. Investigating the ability of motor performance tests to predict frailty and related disorders in elderly men. EBNESINA 2024; 26 (4) :57-67 URL: http://ebnesina.ajaums.ac.ir/article-1-1365-fa.html
رنگآور مسعود، کاظمی عبدالرضا، حسینزاده مهدی، کرندی هادی. بررسی توانایی آزمونهای عملکرد حرکتی در پیشبینی فرتوتی و اختلالات مرتبط در مردان سالمند. ابن سينا. 1403; 26 (4) :57-67