مقدمه
سرطان به عنوان یکی از بیماریهای غیر عفونی شناخته شده است که نوعی اختلال در سرعت تکثیر و تمایز سلولی است و میتواند در هر بافتی از بدن و در هر سنی رخ دهد. سرطان خون یا لوسمی گروهی از انواع سرطان است که معمولاً از مغز استخوان شروع گردیده و باعث شکلگیری تعداد زیادی گلبول سفید غیرطبیعی میگردد. این گلبولهای سفید خونی به صورت کامل تشکیل نشدهاند؛ به همین دلیل نه تنها کارایی مناسب را ندارند، بلکه خود مسئلهساز میشوند. سرطان خون باتوجه به حاد و مزمن بودن آن دارای تظاهرات بالینی و روانشناختی متعددی است [1].
بیماری سرطان مشکلات فراوانی در ابعاد جسمانی، روانشناختی و اجتماعی ازجمله افزایش فاجعهسازی درد[1] ایجاد میکند. یک جنبه روانشناختی مهم که بر تجربه درد مزمن در بیماران سرطانی تأثیر میگذارد، فاجعهسازی درد است. فاجعهسازی درد شامل باورها و فرآیندهای شناختی ناسازگارانهای است که با اغراق افراد در مورد تهدیدآمیز بودن و شدت تجربه درد و احساس ناتوانی در مدیریت آن مشخص میشود [2]. همچنین یکی دیگر از مؤلفههای مؤثر در فاجعهسازی درد، اضطرابدرد[2] است، پژوهشگران اضطراب مرتبط با درد را بهعنوان یکی از متغیرهای سهیم در ایجاد و باقی ماندن دردها مطرح میکنند [3]. اضطراب مرتبط با درد میتواند منجر به اجتناب از فعالیت و همچنین گوش به زنگی نسبت به محرکهای درد گردد و باعث شود، بیماران در مورد علائم و آینده بیماری مضطرب و نگران شوند و این ترس و اجتناب موجب خودداری از فعالیتهای روزمره و در نتیجه ناتوانی بیشتر در بیماران میگردد [4]. همچنین یکی دیگر از مؤلفههایی که افراد دارای سرطان در آن دارای آسیبپذیری هستند، تابآوری است. تابآوری به عنوان انطباق موفقیتآمیز یا عدم وجود نتایج آسیبزا پس از قرار گرفتن در معرض حوادث آسیبزا یا ظرفیت دوباره بهجای اول برگشتن پس از یک تجربه منفی تعریف شده است [5].
شواهد نشان داده است که درمان مسائل روانشناختی در افراد مبتلا به سرطان میتواند منجر به بهبود سلامت روان و حتی سلامت جسمانی این افراد شود، زیرا پریشانی روانی با اختلال در روند پیگیری درمان و در نهایت کنترل سرطان ارتباط دارد. در میان درمانهای روانشناختی، درمان مبتنی بر تعهد و پذیرش (ACT)[3] با ایده زیربنایی پذیرش آنچه از تسلط و اراده افراد خارج است و هدایت نیروی خود بهسوی هر آنچه برای زندگی ارزش و اهمیت دارد، بنا نهاده شده است. ACT بر پایه گسستن از اضطرابها و نگرانیهایی که باعث دربند ماندن افراد در نگرشهای منفی به خود میشوند و تأکید بر ارزشها و عمل متعهد برای بهبود کیفیت روابط و در زمان حال بودن است [6]. تأکید این رویکرد به جای کنترل افکار بر پذیرش افکار، کشف ارزشها و پایبندی به آنها، متمایزسازی انسان از افکارش و ساختن زندگی معنادار است. ACT، باعث توجه فرد به رفتارهای خود، آگاهی فزاینده در مورد فعالیتهای روزانه و آگاهی از افکار و احساسات میشود [7]. نتایج پژوهش کاسیو در مورد اثربخشی ACT روی علائم درد بیماران سرطانی نشان داد که این درمان بر فاجعهسازی درد، راهبردهای مقابلهای و سطح استرس تأثیر معناداری میگذارد [8]. در پژوهشی دیگر ACT توانسته است به بهبود اضطراب درد و تنظیم شناختی هیجان بیماران سرطان سینه کمک کند [9]. نتایج مطالعه دیگری نشان داد که این درمان بر کاهش پریشانی روانی رویدادهای تنشزای زندگی و افزایش معنادار میزان تابآوری در زنان مبتلا به سرطان سینه مؤثر است [10]. لذا با توجه به اینکه فاجعهسازی درد و اضطراب درد و کاهش تابآوری در افراد مبتلا به سرطان با مجموعه رفتارهایی مربوط است که ناسالم است و عوارض بیماری سرطان را افزایش میدهد و همچنین از سویی بررسیها در رابطه با تأثیر ACT بر فاجعه سازی درد و اضطراب درد و تابآوری بیماران مبتلا به سرطان خون بسیار اندک است، لذا پژوهش حاضر با هدف بررسی اثربخشی ACT بر فاجعهسازی درد و اضطراب درد و تابآوری بیماران مبتلا به سرطان خون انجام گرفت.
روش بررسی
این پژوهش از نوع نیمهآزمایشی با طرح پیشآزمون و پسآزمون با گروه کنترل در انتظار درمان بود. جامعه آماری این پژوهش شامل بیماران مبتلا به سرطان خون مراجعهکننده به بخش پاتولوژی بیمارستان امام خمینی شهر بهشهر در نیمه دوم سال 1402 بود. حجم نمونه بر اساس نمونهگیری هدفمند، 40 نفر بر اساس ملاکهای ورود و خروج انتخاب شدند و به شیوه تصادفی (روش قرعهکشی) به گروهها تخصیص یافتند. ملاکهای ورود شامل تشخیص قطعی سرطان توسط پاتولوژیست، طی شدن حداقل یک سال از بیماری، بودن در مرحله شیمیدرمانی، فقدان وجود اختلالات روانی به تشخیص روانشناس بالینی، رضایت و موافقت شرکتکنندگان بهمنظور شرکت در جلسات درمان و دامنه سنی بین 30 تا ٦٠ سال بود. ملاکهای خروج شامل شرکت در هرگونه مداخله روانشناختی (دستکم از ٦ ماه قبل از ورود به پژوهش)، غیبت بیش از ٢ جلسه در جلسات و عدم رضایت برای ادامه مطالعه بود. برای گروه آزمایش درمان ACT بر اساس طرح درمان هیز و همکاران [6] در 8 جلسه 1.5 ساعته و هفتهای یک جلسه به صورت گروهی انجام شد (جدول 1). در مورد گروه گواه هیچ مداخلهای اعمال نگردید. پس از اتمام این جلسات مرحله همزمان پسآزمون در هر دو گروه به عمل آمد.

در این مطالعه از ابزارهای مقیاس فاجعهآمیز کردن درد[4]، پرسشنامه نشانههای اضطراب درد[5] و پرسشنامه تابآوری[6] استفاده شد.
مقیاس فاجعهآمیز کردن درد، توسط سالیوان[7] و همکاران [11] ایجاد شد و دارای 13 گویه و دو خرده مقیاس بزرگنمایی و نشخوار ذهنی/ درماندگی است. سؤالات این پرسشنامه در طیف لیکرت (از 1 تا 5) تنظیم و نمرات کل بین 13 تا 65 قرار دارند. همچنین پایایی این پرسشنامه، در دو نمونه عادی و بیماران سرپایی درد با استفاده از آلفای کرونباخ به ترتیب 0.95 و 0.92 گزارش شد [11]. داودی و همکاران [12]، در پژوهش خود پایایی این پرسشنامه از طریق روش آلفای کرونباخ محاسبه کرده است که 0.90 است و روایی این آزمون به وسیله ضریب همبستگی با آزمون افسردگی بک مورد بررسی قرار گرفت که همبستگی مثبت و معنیداری را نشان داد.
پرسشنامه نشانههای اضطراب درد توسط مککراکن و دینگرا[8] [13] به منظور سنجش نشانههای اضطراب درد طراحی و تدوین شده است. این پرسشنامه دارای 20 سؤال و 4 مؤلفه اضطراب شناختی، رفتار اجتناب-فرار، ترس از درد و نشانگان فیزیولوژیک اضطراب است و بر اساس طیف شش گزینهای لیکرت (صفر تا 5) به سنجش نشانههای اضطراب درد میپردازد. ضریب آلفای کرونباخ برای کل پرسشنامه 0.91 و برای خرده مقیاسها 0.75 تا 0.86 گزارش شده است [13]. این پرسشنامه برای اولین بار در ایران در پژوهش داودی و همکاران [12]، ترجمه و مورد استفاده قرار گرفته است. پایایی این مقیاس با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ بر یک گروه نمونه 50 نفری از بیماران مبتلا به دردهای مزمن روماتیسمی برای نمره کل مقیاس اضطراب درد 0.88 و برای زیرمقیاسها بین 0.64 تا 0.87 به دست آمد که نشاندهنده پایایی قابل قبول مقیاس پرسشنامه اضطراب درد است.
پرسشنامه تابآوری توسط کانر و دیویدسون[9] طراحی و دارای 25 سؤال بوده است و هدف آن سنجش میزان تابآوری در افراد مختلف است که نمرهگذاری تابآوری را در اندازههای پنج درجهای لیکرت (از صفر تا 4) میسنجد. بیشترین نمره 100 و کمترین نمره صفر است. کانر و دیویدسون آلفای کرونباخ کل مقیاس را 0.89 و پایایی بازآزمایی آن را 0.87 گزارش نمودند [14]. در ایران پایایی این پرسشنامه بر اساس سـه روش بازآزمایی، دو نیمه کردن و آلفای کرونبـاخ مـورد بررسـی قرار گرفته است که به ترتیب، ضرایب پایـایی با آزمون آلفای کرونباخ 0.93، 0.70 و 0.90 به دسـت آمده است [15].
در این پژوهش ملاحظات اخلاقی از جمله اصل محرمانگی اطلاعات، کسب رضایت آگاهانه از آزمودنیها، درصورت تمایل کسب آگاهی از نتایج و داشتن اختیار در مورد خروج از پژوهش رعایت شد و گروه کنترل نیز درصورت تمایل میتوانستند درمان مذکور را تجربه کنند.
تجزیه و تحلیل آماری
برای تجزیه و تحلیل آماری در سطح آمار توصیفی میانگین و انحراف معیار و در سطح آمار استنباطی از تحلیل کوواریانس و آزمون تی مستقل با استفاده از نرم افزار SPSS نسخه 26 استفاده شد.
یافتهها
میانگین و انحراف معیار سنی گروههای ACT و گواه به ترتیب برابر5.22± 46.21 و 5.35± 45.32 بهدست آمد و نتیجه آزمون تی تفاوت معناداری به لحاظ سنی در دو گروه نشان نداد. آمار توصیفی مرتبط با متغیرهای وابسته در گروه آزمایش نشان داد نمرات پیشآزمون نسبت به پسآزمون در مورد فاجعهسازی درد از 4.77±52.55 به 3.51±32.29، اضطراب درد از4.20±35.66 به 3.91±20.98 کاهش و تابآوری از 16.21±54.38 به 18.09±60.32 افزایش یافت که همگی تفاوتها معنادار بودند (0.001 p<) اما تفاوتها در گروه کنترل معنادار نبود با توجه میانگینها مشاهده میشود نمرات فاجعهسازی درد و اضطراب درد گروههای آزمایش در پسآزمون کاهش معناداری داشته است.
مفروضه نرمال بودن توزیع دادهها با استفاده از آزمون شاپیرو-ویلک مورد بررسی و تأیید قرار گرفت (0.05 p>). همگنی واریانسهای خطا بهوسیله آزمون لوین در گروهها مورد بررسی قرار گرفت که در مورد پیشفرض تساوی واریانسهای گروهها در متغیرهای پژوهش، سطح معنیداری نتایج آماره F حاصل از آزمون لوین برای فاجعه سازی درد 0.32 و اضطراب درد 0.29 که سطح معناداری برای تمامی متغیرهای تحقیق بیشتر از 0.05 بهدست آمده است (0.05 p>)، لذا میتوان چنین استنباط کرد که واریانسها همگن است. از آنجاییکه آزمون Box's M برای هیچیک از متغیرهای پژوهش معنادار نبود ( 47 /1=Box's M، 0.711 p= ) بنابراین شرط همگنی ماتریسهای واریانس کوواریانس بهدرستی رعایت شده است. نتایج آزمون تحلیل کوواریانس چندمتغیری (لامبدا ویلکز) از لحاظ آماری معنادار است (2.84 = F، 0.74 = Eta، 0.001 p<) این یافته نشان میدهد دو گروه حداقل در یکی از متغیرها در پسآزمون با هم تفاوت معناداری دارند.
در مورد بررسی اثربخشی ACT بر فاجعه سازی درد و اضطراب درد و تابآوری نتایج تحلیل کوواریانس در جدول 2 نشان دهنده آن است که با کنترل نمرات پیشآزمون، اثر گروه بر نمرات پسآزمون فاجعهسازی درد، اضطراب درد و تابآوری معنادار است. بدین صورت که بعد از اتمام جلسات مداخله، نمرات فاجعهسازی درد و اضطراب درد کاهش معنادار و تابآوری افزایش معنادار در گروه مداخله نسبت به گروه کنترل داشت. اندازه اثر گروه (مداخله) بر فاجعهسازی درد و اضطراب درد و تابآوری به ترتیب 0.58، 0.53 و 0.64 بهدست آمد. بنابراین اثر مداخله توانست به ترتیب 58، 53 و 64% واریانس فاجعهسازی درد و اضطراب درد و تابآوری را تبیین نماید.

بحث و نتیجهگیری
یافتهها نشان داد ACT بر فاجعهسازی درد و اضطراب درد و تابآوری بیماران مبتلا به سرطان مؤثر است. در مورد اثربخشی این درمان بر فاجعهسازی درد، این یافته با نتایج مطالعه کاسیو [8] همسو است. ACT بر پایه درگیر نشدن با اضطرابها و نگرانیهایی که موجب ایجاد نگرشی منفی نسبت به خود میشوند، بنا نهاده شده است. همچنین ACT بر ارزشها و عمل متعهدانه و در زمان حال بودن تأکید دارد [6]. ACT مداخلهای است که عمدتاً بهوسیله افزایش انعطافپذیری روانی در مورد افکار پیرامون درد مانند فاجعهسازی درد و تجارب درونی مانند درد باعث ایجاد پذیرش آسانتر تجربه درد بدون داشتن قضاوتی منفی پیرامون آن و در نتیجه کاهش فاجعهسازی درد میشود [7].
در مورد اثربخشی ACT بر اضطراب درد این یافته با نتایج اصفهانی و همکاران [9] همسو است. در تبیین این یافته باید به فرآیندهای حاکم بر این درمان اشاره کرد. یکی از فرایندهای مؤثر این درمان، پذیرش است. هیز [6] معتقد است که رویکرد ACT به جای تمرکز بر روی برطرفسازی و حذف عوامل آسیبزا، به مراجعان کمک میکند تا هیجانات و شناختهای کنترل شده خود را بپذیرند و خود را از کنترل قوانین کلامی که سبب ایجاد مشکلاتشان گردیده است، رها کنند و به آنها اجازه میدهد که از کشمکش و منازعه با آنها دست بردارند. تمرینهای مرتبط با این مؤلفه در پژوهش حاضر باعث شد که بیماران مبتلا به سرطان، تجربیات درونی ناخوشایند خود را بدون تلاش برای مهار آنها بپذیرند. این پذیرش باعث کاهش توجه و حساسیت بیش ازحد نسبت به این تجربیات از جمله درد در آنها میشود و در نتیجه کمتر تهدیدکننده به نظر خواهند رسید. تمرینهای ذهنآگاهی استفاده شده در جلسات درمانی شامل توجه متمرکز به خود باعث میشود که افراد به جای اینکه رویدادهای ذهنی را به عنوان قسمتی از وجود خود بدانند، آنها را فقط مشاهده کنند [6]. در فرآیند نهایی درمان که تعهد به ارزشها است بیماران تشویق میشوند تمام تلاش خود را در رسیدن به اهداف مبتنی بر ارزشهای خود مانند سلامتی بهکار گیرند و در نتیجه با توجه به اینکه هدف اصلی ACT ایجاد انعطافپذیری روانشناختی است، فرآیندهای بنیادین این درمان باهم ترکیب میشوند تا سازگاری فرد با هیجانهای منفی مانند اضطراب درد را افزایش دهند. بدین ترتیب بدون ایجاد سازگاری با تجارب هیجانی، حرکت در مسیر ارزشها شدنی نخواهد بود و ACT زمینه ایجاد چنین سازگاری را فراهم میکند.
در مورد اثربخشی ACT بر تابآوری این یافته با نتایج عقیلی و همکاران [10] همسو است. در تبیین این یافته میتوان به تأثیر این درمان بر افزایش پذیرش و انعطافپذیری روانی بیماران مبتلا به سرطان اشاره نمود. ACT با ایده زیربنایی پذیرش آنچه از تسلط و اراده افراد خارج است و هدایت نیروی خود بهسوی هر آنچه برای زندگی ارزش و اهمیت دارد، بنا نهاده شده است و بدین واسطه پذیرش شرایط سختی که میتواند ناشی از ماهیت بیماری یا درمان باشد برای فرد آسانتر میگردد. در ضمن در ACT زمینهساز تعهد به ارزشهایی مانند سلامت و اقدام متعهدانه در رابطه با آن میشود که موجب افزایش تابآوری بیماران در رابطه با تنشهای حاصل از درمان و پیگیری بیشتر درمان میگردد [7].
نتایج مشاهده شده نشان داد ACT بر فاجعهسازی درد و اضطراب درد و تابآوری بیماران مبتلا به سرطان خون مؤثراست و میتوان از این درمان به عنوان مداخلهای مناسب برای کاهش فاجعهسازی درد و اضطراب درد و افزایش تابآوری این بیماران استفاده نمود.
با توجه به اینکه نمونه پژوهش فقط شامل بیماران سرطان خون از یک بیمارستان (امام خمینی بهشهر) بود نتایج ممکن است به بیماران با سرطانهای دیگر یا مراکز درمانی متفاوت تعمیمپذیر نباشد. عدم وجود دوره پیگیری برای بررسی پایداری اثرات درمان و عدم مقایسه آن با سایر روشهای درمانی از محدودیتهای این مطالعه تلقی میشود. بنابراین پیشنهاد میشود در پژوهشهای آتی علاوه بر وجود دوره پیگیری و کنترل متغیرهای تأثیرگذار، این روش درمانی با سایر مداخلات مورد مقایسه قرار گیرد. همچنین پیشنهاد میگردد در مراکز درمانی سرطان در حوزه سلامت روان بیماران از این روش مداخله مؤثر در جهت بهبود فاجعهسازی درد و اضطراب درد و ارتقاء تابآوری استفاده شود.
تشکر و قدردانی
این پژوهش با کد IR.IAU.SARI.REC.1402.280 در کمیته اخلاق در پژوهش دانشگاه آزاد اسلامی - واحد ساری به تصویب رسیده است. بدین وسیله از تمام کادر درمان و بیمارانی که صبورانه در انجام این پژوهش همراهی کردند، صمیمانه تشکر میگردد.
تعارض منافع
نویسندگان اعلام میکنند که در این پژوهش هیچگونه تعارض منافعی وجود ندارد.
سهم نویسندگان
همه نویسندگان در ایدهپردازی و انجام طرح، همچنین نگارش اولیه مقاله یا بازنگری آن سهیم بودهاند و همه با تأیید نهایی مقاله حاضر مسئولیت دقت و صحت مطالب مندرج در آن را میپذیرند.
منابع مالی
در این پژوهش از هیچ ارگانی کمک مالی دریافت نگردید.
References
- Azimi N, Dehghani Cham Piri A. Effectiveness of acceptance and commitment treatment on marital satisfaction of married women with leukemia. Daneshvar Medicine. 2020;28(1):38-48. [Persian]
- Lo Cascio A, Napolitano D, Latina R, Dabbene M, Bozzetti M, Sblendorio E, et al. The Relationship Between Pain Catastrophizing and Spiritual Well-Being in Adult Cancer Patients: A Cross-Sectional Observational Study. Journal of Pain and Symptom Management. 2025;70(1):30-37. doi:10.1016/j.jpainsymman.2025.03.035
- Schreier AM, Johnson LA, Vohra NA, Muzaffar M, Kyle B. Post-treatment symptoms of pain, anxiety, sleep disturbance, and fatigue in breast cancer survivors. Pain Management Nursing. 2019;20(2):146-151. doi:10.1016/j.pmn.2018.09.005
- Shahbazi N, Latifi Z. Effectiveness of training of self-healing(healing codes) on depression, severity of pain perception & pain-related anxiety in chronic headache patients. Health Psychology. 2020;9(35):113-132. [Persian] doi:10.30473/hpj.2020.51295.4709
- Ding X, Zhao F, Wang Q, Zhu M, Kan H, Fu E, et al. Effects of interventions for enhancing resilience in cancer patients: A systematic review and network meta-analysis. Clinical Psychology Review. 2024;108:102381. doi:10.1016/j.cpr.2024.102381
- Hayes SC, Levin ME, Plumb-Vilardaga J, Villatte JL, Pistorello J. Acceptance and commitment therapy and contextual behavioral science: examining the progress of a distinctive model of behavioral and cognitive therapy. Behavior Terapy. 2013;44(2):180-198. doi:10.1016/j.beth.2009.08.002
- Datta A, Aditya C, Chakraborty A, Das P, Mukhopadhyay A. The potential utility of acceptance and commitment therapy (ACT) for reducing stress and improving wellbeing in cancer patients in Kolkata. J Cancer Educ. 2016;31(4):721-729. doi:10.1007/s13187-015-0935-8
- Cosio D. Practice-based evidence for outpatient, acceptance & commitment therapy for veterans with chronic, non-cancer pain. Journal of Contextual Behavioral Science. 2016;5(1):23-32. doi:10.1016/j.jcbs.2015.12.002
- Esfahani A, Zeinali S, Kiani R. Effect of acceptance and commitment therapy on pain-related anxiety and cognitive emotion regulation in breast cancer patients: A clinical trail. Journal of Arak University of Medical Sciences. 2020;23(2):138-149.[Persian] doi:10.32598/jams.23.2.3364.2
- Aghili M, Laal Haghani F, Babaee E. The effectiveness of treatment based on acceptance and commitment on stressful life events and the level of resilience in women with breast cancer. Iranian Journal of Cancer Care. 2024;2(4):50-58. [Persian]
- Sullivan MJL, Bishop SR, Pivik J. The pain catastrophizing scale: Development and validation. Psychological Assessment. 1995;7(4):524-532. doi:10.1040.1037-3590.7.4.524
- Davoodi I, Zargar Y, Mozafari Pour E, Nargesi F, Mola K. The relationship between pain catastrophizing, social support, pain-related anxiety, coping strategies and neuroticism, with functional disability in rheumatic patients. Health Psychology. 2012;1(1):54-67. [Persian]
- McCracken LM, Dhingra L. A short version of the Pain Anxiety Symptoms Scale (PASS-20): preliminary development and validity. Pain Research & Management. 2002;7(1):45-50. doi:10.2002.1155/517163
- Connor KM, Davidson JRT. Development of a new resilience scale: The Connor-Davidson Resilience Scale (CD-RISC). Depression and Anxiety. 2003;18(2):76-82. doi:10.1002/da.10113
- Abdi Zarrin S, Masoumi H, Tavalaye Nejad Z. Comparison of lifestyle, coping strategies with stress and resilience in women with breast cancer and healthy women. Iranian Journal of Cancer Care. 2023;2(1):55-65. [Persian]
[1]. Catastrophizing pain
[3]. Acceptance and commitment therapy
[4]. Pain catastrophizing scale
[5]. Pain anxiety symptoms scale
|